Наврӯз ҳамчун дастоварди фарҳангӣ таърихи хеле бой дорад. Вожаи «Наврӯз» аз забони паҳлавӣ ба унвони «нукруз» ном гирифта шуд ва пас дар забони форсӣ-тоҷикӣ шакли Наврӯзро гирифт, ки фарорасии рӯзи навро ифода мекунад. Наврӯзро ҳамчун айёми баробаршавии шабу рӯз, зиндашавии табиат ва оғози мавсими кишту кори фасли баҳор ид мекунанд. Фарорасии Наврӯз, ки ба фасли баҳор рост меояд, яке аз муҳимтарин идҳои мардуми Тоҷикистон ба шумор меравад ва он дар таркиби маънавии худ фалсафаи бузургеро таҷассум мекунад. Таҳлили тамоми ҷанбаҳои он нишон медиҳад, ки Наврӯз решаҳои қадима дорад ва ба ҷумлаи идҳои ориёӣ тааллуқ дорад.

Таърихи пайдоиши Наврӯз ба давраи 6000 сол пеш рост омада, қайд кардани он ҳанӯз дар аҳди давлати Ҳахоманишиён мушоҳида мешуд ва аз ҳамон давра сар карда, мардуми эронинажод расму русуми наврӯзиро  аз насл ба насл ба меърос гузоштанд. Нуктаҳои аслии анъанаи Наврӯзро ниёгони мо, ҳамчун арзиши фарҳангӣ тавассути китоби «Авасто» барои насли имрӯз боқӣ гузоштанд. Иди «Наврӯз» ба давраи пеш аз Зардушт тааллук дорад ва ба замони дини маздоӣ то зардуштӣ рост меояд. Дар “Авесто” ривояте аст, ки дар он роҷеъ ба таҷлили иди Наврӯз ишорае ба назар мерасад. Тибқи ин ривоят, байни мабдаи муқаддас ва худои тавоно Ҳурмуз, баъди се ҳазор соли подшоҳӣ бо қувваи ҷаҳолат ва торикӣ - Аҳриман мубориза оғоз мешавад. Мабдаи покӣ ва рӯшноӣ - Ҳурмуз барои маҳв кардани Аҳриман равшанӣ пайдо намуда, онро бар зидди душман равона месозад, ки ин равшанӣ ба давраи Наврӯз – бедоршавии табиат рост меояд.

Дар «Шоҳнома» ҷашн гирифтани ин ид бо номи шоҳ Ҷамшед пайвастагӣ дорад. Ҷашн гирифтани он ба фасли баҳор баробар буда, Умари Хайём онро дар рӯзи даҳуми рамазони соли 471-и ҳиҷрӣ, яъне шашуми мохи марти  соли 1079 мелодӣ нишон медиҳад. Дар солшумории шамсӣ «Наврӯз» ба рӯзи аввали моҳи фарвардин ва баробаршавии шабу рӯз ҷашн гирифта мешуд, ки он мутобики тақвими григорианӣ 21-22 моҳи мартро ташкил медиҳад. Дар Наврӯз офтоб ба бурҷи Ҳамал ворид мешавад ва фарорасии Наврӯз аз ҳамон давра оғоз мешавад. Мутобиқи тақвими ҳозира 21-уми март шабу рӯз баробар шуда, рӯзи аввали баҳор фаро мерасад, ки онро рӯзи Наврӯз ном ниҳодаанд.

Маълумот оид ба иди Наврӯз дар «Наврӯзнома»-и Умари Хайём, «Зайн-ул-ахбор»-и Абулсаиди Гардезӣ, «Ал-махосин вал аздод»-и Кисравӣ, «Осор-ул-бокия» ва «Ат-тафхим»-и Абурайҳони Берунӣ ва дигар асарҳои классикони форсу тоҷик дарҷ гардидааст.

Шоирони классики форсу тоҷик бо истифода аз ташбеҳ ва дигар усулҳои адабӣ аҳамияти Наврӯзро дар асарҳояшон ҷо медоданд.

Маросими ҷуфтбаророн, гулгардонон, хонабаророн, гӯштингирӣ, ҷавгонбозӣ, бузкашӣ, чаҳоршанбесурӣ, ҷаҳидан аз болои оташ, обрезон ва дигар маросимҳои идона қисми муҳими ҷашни Наврӯзро ташкил медод. Дар Наврӯз, мардум об, оташ, бод ва хокро хамчун унсурҳои мукаддаси табиат ва дорои неруи поккунандаи айбу гуноҳҳо дониста, онҳоро қисми анъанаҳои идона меҳисобиданд. Дар айеми Наврӯз инчунин ҳайвоноти хонагӣ нақши муҳим дошт. Мардум дар вақти ҷуфтбаророн барзаговро вориди хона мекарданд ва наздаш каҳ ва ҷав мегузоштанд ва агар барзагов алафро интихоб мекард, сол соли қаҳтӣ меомад ва агар ҷавро интихоб менамуд, ин сол соли фаровонӣ дониста мешуд. Муҳимтарин нишонаи Наврӯз, ин пухтани хӯроки сумалак мебошад. Аввали моҳи март, як миқдор гандумро тоза карда чандин бор мешӯянд. Баъд гандуми шустаро дар табақ, лаълӣ ё ин ки дар болои тахта гирифта паҳн мекунанд. Онро дар ҷои офтобрас, одатан болои боми хона барои сабзидан мегузоранд. Дар вақти муайян ба он об мепошанд, ки гандум неш занад. Баъди 15-16 рӯз гандум сабзида, шира мегирад ва онро гирифта майда карда, даруни уғур гузашта мекӯбанд. Сабзаи кӯфтаро ба об омехта карда соф мекунанд, шираи онро меҷӯшонанд,то ки қиём шавад. Ва ҳангоми пухтан ба он орд омехта карда, суманакро ҳар лаҳза бо кафлези чӯбин каф медиҳанд. Суманак, ки анвои наврӯзӣ ҳисоб мешавад, онро шабонгоҳ, яъне шаби наврӯзӣ пухта, субҳидам оташи таги дегро хомӯш месозанд ва дегро бо сарпӯш мепӯшонанд. Дар дастархони наврӯзӣ барои аҳли хонадон ва ё меҳмонон гузошта мешавад.

Наврӯз, яке аз нишонаҳои куҳанбунёдии миллат ва дороии маданияти халқ маҳсуб шуда, дар тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи анъана ва урфу одати миллӣ мусоидат мекунад. Наврӯз на танҳо нишонаи миллат аст, балки дар шароити ҷаҳонишавӣ омили асосии нигаҳдошти ҳастии миллатро ташкил медиҳад. Фарҳанги наврӯзӣ аз тамаддуни кадимаи ориёӣ сарчашма гирифта, бо мурури замон бо таъсири фарҳанги маънавии мардуми Суғду, Бохтар ва Сомониён бой гардид ва то ба имрӯз ҳамчун мероси бебаҳо арзи вуҷуд дорад. Чуноне, ки олими рус Шишов қайд карда буд, баъди ҳар як табаддулот ва ҷангҳои сиёсӣ фарҳанги маънавии тоҷикон аз нав эҳё шуда, онҳо ҳукмронии маънавии худро идома медоданд.

Соли 2012 бори нахуст дар Тоҷикистон ҷашни байналмилалии Наврӯз бо ширкати роҳбарони давлатҳои Осиёи Миёна ва намояндагони беш аз 35 мамлакати ҷаҳон ва 40 созмони минтақавию байналмилалӣ доир гардид, ки он саҳми Тоҷикистонро дар ҷаҳонишавии Наврӯз исбот менамояд. Иқдоми дигаре, ки давлати Тоҷикистон онро ҳамасола пайгирӣ менамояд, ин чорабинии оммавӣ бо номи «Тоҷикистон-Ватани Наврӯз аст» мебошад. Бахшида ба ҷашни байналмилалии Наврӯз бо баргузории силсилачорабинии гуногуни Наврӯзӣ, аз қабили ташкили тӯйҳои дастаҷамъонаи фарзандони оилаҳои ниёзманд, гузаронидани мусобиқаҳои варзишӣ, ташкили намоиши дастовардҳо ва дигар равандҳоро дар бар мегирад.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ, вазифаи давлатҳо аз он иборат аст, ки    фарҳанги худро дар доираи сарҳадҳои миллӣ нигоҳ дошта, аз таъсири фарҳанги ҷаҳонӣ   муҳофизат намоянд.

Наврӯз ҳамчун дастоварди миллии тоҷикон, бо пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз тарафи Ассамблеяи генералии СММ ҳамчун ҷашни байналмилалӣ ва ҷаҳонӣ эътироф  гардид. Дар таърихи 18-уми феврали соли 2010 дар ҷаласаи 64-уми ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид, карор дар бораи “Рӯзи ҷҳхонии Наврӯз” ба тасвиб расид, ки мувофиқи он 21-уми март ҳамчун Рӯзи байналмилалии Наврӯз эълон гардид.

Дар баробари ҳамин, Пешвои миллати Ҷумҳурии Тоҷикистон тавонист муҳимтарин дастовардҳои фарҳанги кадимаи тоҷикон ба мисли ҷашни байналмиллалии Наврӯз, Меҳргон, Обпошон, Сада ва дигар идҳои миллиро аз сари нав барқарор намуда, дар арсаи ҷахонӣ муаррифӣ намояд. Ҷашн гирифтани ин идҳо, таърихи миллат, фарҳанг, дунёи маънавии миллат ва алоқаи байни наслҳоро мустаҳкам мегардонад. Барои ҳамин, насли имрӯзаро зарур аст, ки ба ин тамаддуни ҳазорсола саҳми худро гузорад ва онро бо одатҳои нав бой гардонад, то ки сазовори мероси ниёгон дониста шавад. Муносибати хуб бо фарҳанги гузашта, метавонад онро ҳифз намояд ва барои мусоидат намояд.

Абдураҳмонов З.В.- номзади илмҳои таърих, дотсенти кафедраи фанҳои ҷомеашиносии 

МДТ «ДДТТ ба номи Абӯалӣ ибни Сино»